Strona główna » Nasze wydawnictwa » listopad, nr 11 (119) / 2002 » Z historii miasta
Bądź na bieżąco z informacjami z Jarosławia, zostaw nam swój e-mail:

Nasze wydawnictwa

listopad, nr 11 (119) / 2002

Ludowa sztuka nagrobna na jarosławskim Starym Cmentarzu

Założony w 1784 r. jarosławski Stary Cmentarz z racji długoletniego rozwoju, stanowi niejako swoiste muzeum sztuki nagrobnej. Nietrudno tutaj zauważyć, że na wygląd i formę poszczególnych nagrobków wpływał nie tylko status i zamożność ich fundatorów, lecz także "modny" w danym okresie kierunek sztuki. Stąd też na cmentarzu spotkać można piękne rzeźby figuralne z postaciami antycznymi, biblijnymi i (dla ówczesnych czasów) współczesnymi, jak też obeliski, kolumny oraz różnego rodzaju krzyże. Odrębną i zarazem najliczniejszą grupę stanowią grobowce i proste nagrobki, powstałe współcześnie lub w niezbyt odległej przeszłości. Wśród tego bogactwa różnorodności jest też grupa nagrobków na pozór niczym specjalnym się nie wyróżniająca, niemniej godna uwagi. Te charakterystyczne pomniki są dziełem twórców ludowych, działających w przeszłości w Bruśnie koło Lubaczowa.

Historia Brusna i działających w jego rejonie kamieniarzy sięga XVI w. Pierwsza wzmianka o "trzech mistrzach którzy łamią kamienie" pochodzi z lat 1564 - 1565. Najstarsze zachowane do dzisiaj nagrobki bruśnieńskie pochodzą z pierwszej połowy XIX w. Miejscem eksploatacji kamienia była tzw. "Góra" leżąca w obrębie nie istniejącego już Brusna Starego. Oprócz surowca rzeźbiarskiego zwanego "wapniakiem" wydobywano tam również "twardy" kamień używany jako materiał budowlany. W pobliskim przysiółku pozyskiwano zaś twardy piaskowiec do wyrobu kamieni młyńskich i żarnowych. Do lat 20-tych XX w. nagrobki i krzyże przydrożne wykonywane były z gruboziarnistego "twardego" kamienia. Później część dolną składającą się z "podstamentu", "cokli" i "środka" wyrabiano z "twardego", natomiast "krzyżyk" lub "figurę" z "miękkiego" kamienia drobnoziarnistego. Jednak w cokoły zapatrywane były tylko nagrobki osób bogatszych i krzyże przydrożne. Większość krzyży wkopywano bezpośrednio w ziemię. Cały, bardzo prymitywny proces powstania rzeźby, począwszy od wydobycia kamienia aż do uzyskania gotowego wyrobu, był zajęciem bardzo trudnym i mozolnym. Jednak duża opłacalność tego rzemiosła, rekompensowała związane z tym trudy. Bruśnieńscy kamieniarze byli z reguły samoukami, a znajomość rzemiosła przechodziła zwykle z ojca na syna. Rzeźby powstawały na konkretne zamówienie, lub dla nieznanego nabywcy. Poszczególne rodziny zajmowały się całym procesem wytwórczym począwszy od wydobycia kamienia poprzez jego transport i obróbkę w obrębie swojego gospodarstwa. Dopiero wówczas wyrób przejmowała inna grupa zwana "furmanami", trudniąca się jego zbytem. Było to bardzo intratne zajęcie, gdyż zakupiony u kamieniarzy towar odsprzedawany był z dużym zyskiem. Z opakowanymi w słomę nagrobkami docierali oni na jarmarki do Rzeszowa, Jarosławia, Przeworska, Leżajska, Zamościa i Józefowa, a także aż poza Lwów. Stąd też niektóre cmentarze chrześcijańskie, a nawet żydowskie w tych okolicach, przepełnione są wprost produkcją kamieniarzy z Brusna. Mistrzowie bruśieńscy wytwarzali także krzyże stawiane przy wiejskich drogach, zwykle dla upamiętnienia jakiejś daty. Spotkać je można jeszcze dość licznie w okolicznych miejscowościach, jak chociażby w chętnie odwiedzanej przez jarosławian Radawie.

Najstarszymi, zachowanymi do czasów współczesnych wyrobami ludowych twórców bruśnieńskich są krzyże, formą zbliżone do krzyża maltańskiego. Jednak najbardziej typowym wyrobem bruśnieńskim jest krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa oraz pasyjka z ukrzyżowanym Chrystusem i stojącymi u jego stóp postaciami Matki Boskiej i Marii Magdaleny. Kilka takich właśnie nagrobków zachowało się na jarosławskim Starym Cmentarzu. Pomimo cechującego je dużego prymitywizmu dodają niewątpliwie tej starej nekropolii swoistego uroku. Upadek kamieniarskiego rzemiosła artystycznego w Bruśnie nastąpił po II wojnie światowej z chwilą przesiedlenia miejscowej ludności do ZSRR i na ziemie zachodnie Polski.

Zbigniew Zięba
Numery archiwalne
Marzec 2024
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31